Permacultuur diy: duurzamer koken in een hooikist
Chili uit de hooikist
Stoven in een pan op het vuur of een (dure) slowcooker die de hele dag aanstaat, dat kan ook met een ouderwetse low-tech kookoplossing die goed in een permacultuur-huishouden past.
Energiebesparing
Misschien een ogenschijnlijk vreemd onderwerp omdat het niet direct planten-gerelateerd is, maar ik probeer permacultuur op meer dan alleen mijn tuin te betrekken. Één van die vraagstukken was voor mij al langere tijd hoe ik het koken kon verduurzamen. Ik heb een (redelijk nieuw) fornuis op gas; dat moet eruit van de regering, maar het geld voor een nieuwe heb ik voorlopig niet. Ik heb wel een waterkoker en een magnetron. Maar dan nog: ook op elektriciteit koken vind ik zo duurzaam niet, want het aandeel duurzame elektriciteit bedroeg volgens het CBS in 2017 maar 13,8% in Nederland. Ja, ik zou zó veel meer willen doen op het gebied van permacultuur en duurzaamheid, ook of zelfs juist in mijn eigen leven. Maar ik loop tegen mijn beperkingen op. Het doet met denken aan het vierde ethische permacultuur-principe: we zijn allemaal bezig met een overgang naar een duurzame samenleving. Dus ik zocht naar de beste oplossing om mijn huidige situatie te verduurzamen.
Tegelijkertijd zat ik met nog een koken-gerelateerd probleem. Omdat ik beperkte energie heb – ik identificeer mezelf als een zogenaamde ‘Spoonie’; iemand die van tevoren heel nauwkeurig zijn energie moet inschatten en verdelen over de activiteiten die komen gaan – moet ik mijn ook mijn eigen energie zo effectief mogelijk gebruiken. Dus ik wil niet alleen externe energie besparen 😉 Met werk en een gezin duurt een dag zo best lang. Zo loop ik tegen de avond meestal in een energietekort en als ik dan toch doorzet ben ik de dag erna gaar. Wie ’s avonds moe van zijn werk thuiskomt en dán nog eens eten moet maken herkent het vast ook, op zijn eigen manier. Daarom overwoog ik een stukje keukentechniek: de slowcooker (soms crockpot genoemd naar een bekend merk slowcookers). Je snijd het eten ’s ochtends of ’s middags en gooit alles in de slowcooker-pan, zet ‘m aan en kan andere dingen gaan doen. Het werkt op elektriciteit en ‘kookt’ het eten op een lage temperatuur. ’s Avonds open je de pan en klaar. Volgens Slow-cookers.nl verbruikt zo’n ding meestal minder energie dan de magnetron voor het verwarmen van gerechten. Slowcookers erg populair en het is dan ook niet moeilijk om online allerlei recepten te vinden – zelfs vegetarisch of vegan en glutenvrij tegelijk. Klinkt perfect. Ik maak graag soepen, vegan stoofschotels en sauzen en juist daarvoor is zo’n ding geschikt. Dan kan ik het eten maken op het moment dat ik energie heb en hoef ik er verder niet naar om te kijken. Maar ja, dan moet je weer zo’n ding aanschaffen. Bovendien gebruikt het ding toch energie – koken moet duurzamer kunnen. En hoe milieuvervuilend is de productie eigenlijk?
Keuze voor een hooikist
Ziedaar, de hooikist: een geïsoleerde container (kist, lade of mand) waarin je een hete pan plaatst. Doordat de pan weinig warmte verliest gaart het eten erin zonder verdere warmte toe te dienen. Het is een ouderwetse manier van koken; mijn oma deed iets soortgelijks als ze rijst maakte. Als het water kookte ging de pan van het vuur, hup tussen de dekens. Je kunt de hooikist net als de slowcooker gebruiken voor allerlei eenpansgerechten: soepen, stoofschotels, sauzen (al die slowcooker recepten), maar ook voor bijvoorbeeld alleen rijst, aardappels, wortels, bonen, draadjesvlees etc (wat niet alle slowcookers kunnen). Alles wat in vocht gekookt wordt kan erin. Het duurt alleen langer dan op het fornuis koken, omdat je met lagere temperaturen werkt. Maar tegelijkertijd hoef je er niet bij te blijven; het kookt niet over, bakt niet aan en je kunt het gerust alleen laten om wat anders te gaan doen.
Waarom niet tussen het dekbed?
Voor de rijst van mijn oma was het bed prima. Ten eerste waren haar dekens waarschijnlijk van wol of misschien dons; dierlijke materialen zijn slecht brandbaar en smeulen eerder dan dat ze vlam vatten, terwijl het synthetische materiaal in de meeste dekbedden van tegenwoordig juist wel erg brandbaar is. Mijn bed staat trouwens niet in de buurt van het fornuis, dus dan moet ik trappen op. En stel dat je morst! Maar ook een belangrijke overweging is deze: rijst hoeft – ten opzichte van de stoofschotels en soepen en dergelijke – niet zo heel lang heet en vochtig te staan. Bij eten dat langer nodig heeft – zeg 3-4 uur of meer – zou je waarschijnlijk teveel warmte verliezen. Een goede hooikist moet het eten dus langdurig heet kunnen houden en gemaakt zijn van niet makkelijk brandbare materialen. Ik ging op zoek.
Mijn plan – de temperatuur
Voor de temperatuureisen die ik aan mijn hooikist stel deed ik wat nader onderzoek, waaruit ik een paar punten kon halen:
- Voor veilige voedselbereiding moet eten in een slowcooker tot ten minste 60 graden worden opgewarmd om bacteriën te doden (Slow-cookers.nl) – pasteuriseren dus, die eis wordt in de industriële compostering ook gesteld.
- Om schadelijke bacteriën te doden moet het eten boven de 75 graden worden verhit (Voedingscentrum).
- Voedselveiligheid voor hooikisten: ten minste 60 graden (Lowtech Magazine).
- Bewaar vlees op minstens 60 graden voor het opdienen (Gezondheid&co).
- Binnenin de Wonderbag – een soort zak/kussen waarin je een pan kan stoppen naar hetzelfde idee als de hooikist, maar dan compacter en goed mee te nemen als je bijvoorbeeld gaat kamperen – zal de temperatuur de eerste 4 uur rond de 80 graden liggen, daarna zakt deze naar 65 graden (Culicool).
Naar aanleiding van deze eisen en vergelijkingen was mijn doel dat een pan in mijn hooikist na 4 uur tenminste 60 graden moet zijn. Omdat de temperatuur in dat geval alsnog hoog is voor een slowcooker zou zo’n 4 uur voor de meeste gerechten voldoende moeten zijn. Ik zag het zo: ik verhit het eten eerst tot het kookpunt, controleer het & roer het nog eens om en laat het dan ongeveer 1 minuut staan, zodat het de verloren warmte terugkrijgt en echt goed heet is. Dan zet ik de pan, zonder het deksel op te lichten, in de geopende hooikist en sluit deze zo snel mogelijk af. Het is belangrijk om op een schoon fornuis te werken en de onderkant van de pan te controleren, zodat je geen smeulende etensresten in de hooikist zet. Doordat het eten zo eerst tot het kookpunt verhit wordt gaan bacteriën dood en door het bij ten minste 60 graden warm te houden gaart het goed en is het gelijk veilig om te eten als het uit de hooikist komt. Mocht het eten trouwens onder de 60 graden komen dan is dat niet zo erg, want in dat geval kun je het voor het opdienen nog even snel op het fornuis verhitten.
Mijn plan – pan en materialen
Het tweede wat ik van tevoren uitdacht is welke materialen ik moest verzamelen om de isolatie van te maken. Ik wilde zo veel mogelijk tweedehands of oude spullen gebruiken, dus qua container kon ik niet van tevoren veel eisen stellen behalve dat mijn pan plus een flinke laag isolatie erin passen. De pan had ik trouwens al: een echte stoofpan, die het vocht goed binnenhoud. Voor rond de pan wilde ik een mal van radiatorfolie maken, zodat zo veel mogelijk warmte teruggekaatst wordt en eventueel een beetje knoeien makkelijk schoon te maken is. De isolatie mocht niet makkelijk brandbaar zijn, makkelijk schimmelen (vanwege eventuele vocht), moest natuurlijk een goede isolatie geven én makkelijk beschikbaar zijn. Hooi valt voor mij gelijk af, want ik ben er allergisch voor. Bovendien gaat het snel schimmelen als het ietwat vochtig wordt en kan het erg broeierig worden. In mijn werk als engineer bij een industrieel composteerder heb ik geleerd dat een composthoop rond de 80 graden in de fik kan vliegen, puur door de (exotherme) activiteit van bacteriën en schimmels; ditzelfde concept geldt ook voor hooibergen die soms zo heet worden dat ze spontaan gaan branden. Daarom was een hooikist van hooi voor mij geen optie. Gelukkig is het maar een naam 😉
Dus mijn opties bestonden vooral uit vulling en stoffen. Maar synthetische materialen in kleding en vulling zijn vaak brandbaar. Vooral wol is slecht brandbaar (Brandbaarheid van kleding) en erg geschikt isolatie (Schapenwol – Hou het warm.nl). Ik had nog een grote lap inmiddels door motten aangevreten vilt, die ik ooit eens van iemand had gekregen. Ik kan er geen spullen meer van naaien en de kleur was sowieso toch al niets voor mij, maar voor mijn hooikist is ‘ie ideaal! Zo kan ik die stof toch nog nuttig gebruiken. En even terug naar mijn oma en de manier waarop zij rijst kookte; qua dekbedden zijn die met synthetische vulling makkelijk ontvlambaar en dons moeilijk ontvlambaar (Onvoldoende aandacht brandbaarheid meubels en aankleding – Vector Brandveiligheid).
Een mooi overzicht van verschillende isolatiematerialen kun je vinden bij Eco-Logisch.
Benodigdheden
Wat ik heb gebruikt voor mijn hooikist:
- Een oude houten kist
- Een stoofpan
- Radiatorfolie
- Een rol radiatorfolie-tape
- Isolatiemateriaal: viltwol en een dekbed van ganzendons
In plaats van een kist kun je ook een grote lade gebruiken, een mand of – heel handig – een oude koelbox voor extra isolatie.
Voor in totaal 12 euro had ik de spullen bij elkaar. De oude kist komt van mijn moeder, de stoofpan, de radiatorfolie-tape en de vilt had ik al. De radiatorfolie kocht ik voor 5,99 euro bij de Gamma (er zit nog veel meer op de rol dan ik voor mijn hooikist gebruikt heb, dus kan ik er ook een hooikist voor Permacultuurcentrum Haarlem van maken) en het donzen dekbed kocht ik bij de tweedehands voor 6 euro. Een donzen dekbed zou ik niet nieuw kopen vanwege de zeer dieronvriendelijke manier waarop dit verkregen wordt, maar bij de tweedehands winkel lag een dikke stapel dekbedden en zo dacht ik het toch nog een nuttig tweede leven te kunnen geven. Ik wilde niet in het dekbed hoeven knippen of naaien, dus ik koos een tweepersoons die opgevouwen precies in de kist past. Zo kan ik de spullen af en toe even uithangen. De meeste mensen zullen waarschijnlijk geen grote lap oude viltwol hebben, maar vele kleine lapjes en restjes zijn ook heel geschikt.
Constructie
Eerst heb ik een ‘mal’ gemaakt van de radiatorfolie en – tape die zo nauw mogelijk om de pan sluit om warmtelekkage te voorkomen. De naden heb ik zorgvuldig afgesloten met de plakband. Bij de handvaten heb ik ruimte overgelaten, zodat ik de pan met ovenwanten aan goed uit de mal kan tillen.
Binnenkant van de mal. Bij de handvaten heb ik de radiatorfolie-tape over de rand van de radiatorfolie geplakt, omdat ik deze naar binnen zal vouwen bij het gebruik.
Nog even de buitenkant van de mal.
De pan in de dichtgevouwen mal.
Ik heb het dekbed vierdubbel gevouwen en in de kist gelegd. Je ziet dat ik de vorm van de pan er al in heb gedrukt. Het dekbed is zo iets breder dan de kist, maar dat is niet erg. Het teveel zal ik aan de zijkanten van de pan stoppen, omdat de kist langwerpig is en mijn pan rond.
De viltwol erin.
Pan met de mal erin, alles dichtvouwen, weer openvouwen en de pan eruit – klaar voor gebruik! De constructie én het verzamelen van de spullen bleken erg makkelijk 😉
De eerste keer dichtvouwen.
Gebruikt en getest
Als ik hooikist nu wil gebruiken, dan plaats ik de pan in de mal, vouw de mal dicht en vouw de dekens eroverheen.
Mal dicht.
Viltlap dicht.
Dekbed dicht- en over de pan, mal en het vilt gevouwen.
Kist dicht – oké, bijna helemaal dicht – en het kookt vanzelf verder.
Natuurlijk meet ik nu steeds de temperatuur in de hooikist, aan het einde van de bereidingstijd, met een vleesthermometer. Het nadeel daarvan is dat de dekens tijdens het meten open liggen en ik de pan op een kiertje houdt, dus de werkelijke temperatuur zal nog iets hoger liggen, maar het is een goede controle. Een halfvolle pan rijst was na een uur in de hooikist 84 graden. De volgende poging was vegan chili met quinoa – het is me nog nooit gelukt quinoa goed te laten wellen, ik heb geen geduld voor zoiets zonder hooikist 😉 Het recept dat ik als basis gebruikte (ik hou me er nóóit aan) is er eentje speciaal voor de slowcooker van Gimme Some Oven (Engelstalig). Ik maakte ongeveer de helft daarvan, wat voor ons al genoeg is voor 2,5 dagen, waardoor de pan opnieuw halfvol zat. Op hoge temperatuur moest deze chili 3 – 4 uur in een slowcooker en op lage temperatuur 5 – 6 uur. Nu is 60 – 80 graden in een hooikist hoge temperatuur, dus na 3 uur en 35 minuten trok ik de pan tevoorschijn en testte: 62 graden! Geslaagd, dus. Een meer gevulde pan zal waarschijnlijk zijn warmte nog beter vasthouden. De chili was trouwens heerlijk, de quinoa (eindelijk eens) goed gaar en mijn kieskeurige man had de aanwezigheid ervan niet eens opgemerkt tot ik erover begon 😉
Ik ben dus erg blij met mijn low tech ‘slowcooker’ die mijn koken een stuk duurzamer en minder vermoeiend maakt – en ik ben alweer over het volgende gerecht aan het dromen.
Update 15-11-2018:
Vorige week de hooikist gebruikt voor gele curry, dit keer met volledig gevulde pan. Na 4,5 uur de temperatuur gemeten voor het eruit halen van de pan: 72 graden en perfect gegaard.
5 reacties op “Permacultuur diy: duurzamer koken in een hooikist”
Geef een reactie
TUINLOGICA IS UIT!
Aankomende cursussen:
Volg nu mijn Online Basiscursus Permacultuur! Eigen tempo, Interactief leren, 8 lessen in hapklare stukken! Vol praktijkopdrachten en casusstudies van echte projecten. Klik op de afbeelding om naar de proefles te gaan!
Persoonlijke links
Bedrijfspagina:
Iris' Garden Ecology 
Mooi artikel, ik heb weer nieuwe ideeen om dit thuis te perfectioneren. 🙂
Ik maak er bottenbouillon in, na een hele nacht nog meer dan 60 graden en dat was ook met kiertjes vanwege de thermometer. Na een nacht kun je hem er even uithalen, weer opnieuw opwarmen en terug.
Ik vraag me wel af of radiatorfolie voedselveilig is?
Bij brandgevaar van synthetysche dekens, had ik nooit bij stilgestaan. Ik doe wel altijd eerst meerdere katoenen handdoeken om pan, ook tegen eventueel lekken. Ik gebruik een wasmand en doe er dan een deken en kussens omheen. Ik ga nu een koelbox proberen.
Mijn vriend zegt dat over het algemeen geldt: hoe lichter het materiaal hoe beter het isoleert. Wellicht zou je nog meer rendement krijgen als je kist niet de deken indrukt, maar het werkt eigenlijk al goed genoeg, dus niet nodig.
Ik ben zelf nog wel allert wanneer en waar ik het neerzet, mijn kids spelen vaak met wasmanden en ze moeten natuurlijk niet de pan omtrekken.
Nog een tip, hoe meer warmtemassa, hoe langer het warm blijft. Volle pan werkt dus nog beter.
Hoi Susan,
De radiatorfolie die ik heb gehaald is gelukkig niets anders dan twee lagen aluminiumfolie gescheiden door noppenfolie. Of er schadelijke verianten bestaan weet ik niet, maar het komt niet in contact met het eten.
Bedankt voor het delen van jouw ervaring!
Bedankt voor je uitgebreide artikel Iris. Ik maak wel de hooikistenyoghurt -’s nachts in wollen dekens verpakt- maar nooit verder gedacht aan deze eenpansgerechten! Ga ik zeker uitproberen, al moet ik dan wel meer isolatie toevoegen; dus bedankt voor je onderzoek! Ik weet niet of een slowcooker een echte energieslurper is, maar ik vind apparaten die overdag of ’s nachts aanstaan als je niet in de buurt bent, of niet eens thuis bent, geen prettig idee; hij komt hier om die reden de kast niet uit…
Pingback: Textielverf van gft-afval | Iris' Garden Ecology
Pingback: Mijn energiebesparingstips | Iris' Garden Ecology