Regenwater opvangen – welke technieken en wanneer? [Een keuzediagram]
Wanneer pas je nou een folievijver of juist een infiltratievijver of wadi toe (en wat is het verschil)? Maak je wel of geen swales? Is zuivering nodig? Ik heb een keuzediagram gemaakt om je met deze overwegingen te helpen.
__________
Pssst! Op 17 maart 2023 is mijn boek uitgekomen – Tuinlogica: de natuur in je voordeel gebruiken met permacultuur! Daar zit een uitgebreide uitleg van plantenfilters en vijvers in, inclusief verschillende constructies en stappenplannen voor hoe je ze opbouwt. Ga naar Vonk Uitgevers voor meer informatie en om te bestellen, of kijk op groeneboekenshop.nl of bol.com.
__________
Tijdens mijn cursus merkte ik dat mijn cursisten het best moeilijk vonden om te begrijpen welke watertechnieken ze nou wanneer konden gebruiken. Dat is ook niet zo verwonderlijk, want er zijn zo veel verschillende technieken (sommige technischer, sommige juist low-tech) om regenwater op te vangen, te gebruiken en te laten infiltreren. Daarom heb ik voor hen nog een keuzediagram gemaakt om het wat overzichtelijker te maken.
De belangrijkste afweging
Het eerste waar je over na moet denken, als je (meer) regenwater wilt toepassen in je tuin, is wat voor grond je hebt. Dat heeft namelijk gevolgen voor alles wat je met water doet. Het beste is om dit te onderzoeken d.m.v. bodemtests zoals de roltest en soil jar test, naast sites zoals ik in de blogpost Permacultuur: twee sites die ik standaard gebruik bij een ontwerp besprak. Zie voor een grof idee van de bodem in jouw gebied bijvoorbeeld ook de grondslagkaart van Grondwatertools.nl.
Het gaat uiteindelijk hierom: infiltreert water snel in jouw tuin of niet? Heb je snel last van plasvorming? Is de grond vaak of altijd drassig? Of stroomt het eigenlijk grotendeels over de grond weg, de tuin af?
Is jouw grond eerder droog en zie je zelden tot nooit water staan, dan heb je waarschijnlijk grond waar water snel tot redelijk snel in infiltreert. Meestal is dit zandgrond of een zandmengsel. Heb je bij een flinke bui plasvorming of staat je tuin een paar keer per jaar (of vaker) zelfs blank? Dan heb je verdichte grond waar water slecht in infiltreert. Dit kan bijvoorbeeld (zware) kleigrond zijn, of veen of leem. Is de grond vaak of altijd drassig en heb je een vochtige kruipruimte? Dan kan het zijn dat je met een hoge grondwaterstand te maken hebt (o.a. in Amsterdam zit het grondwater vlak onder de grond). Dit kun je ook snel zien aan het waterpeil in sloten om je heen: staat het water daarin hoog, dan staat het grondwater ook hoog.
Als je weet of water snel of langzaam in je grond infiltreert (of vooral afvloeit over het grondoppervlak), dan kun je inschatten welke technieken je kunt gebruiken.
Capaciteit voor infiltratie en afkoppeling
Voor het keuzediagram ga ik uit van geen of gedeeltelijke afkoppeling. Als je gaat afkoppelen, dan moet je naast bepalen met wat voor grond (en dus infiltratiesnelheid) je te maken hebt, ook berekenen hoeveel water je wilt gaan verwerken. Je kunt dan alsnog van dit keuzediagram gebruik maken, mits je goed doorrekent hoeveel jouw systeem aan moet kunnen en dat jouw keuzes laat leiden. Hiervoor heb ik onderaan de blogpost een paar nuttige links verzameld.
Keuzediagram
In het diagram heb ik verschillende watertechnieken gezet, die ik zelf graag gebruik of erg interessant vind. Onderaan licht ik de minder voor de hand liggende kort toe.
Je gebruikt diagram door de pijlen te volgen, dan zie je dat je meerdere keuzes hebt. Als je bijvoorbeeld vanaf ‘Water komt van dak’ de lijnen volgt, dan zie je dat je kan kiezen het water richting een zandfilter, regenton of vat (eventueel gecombineerd of omgebouwd tot een zandfilter), of gelijk via een swale richting een infiltratievijver, regentuintje of wadi te laten stromen. Je ziet ook dat de ‘first flush’ een optie is die je kunt plaatsen voor het helofytenfilter of de regenton. En dat de infiltratievijver vooral bij veel plasvorming of wegspoelend water handig is.
Sommige van de technieken bufferen, zuiveren water of helpen dit te infiltreren (de meeste doen één of meer van deze dingen, maar
Klik op het diagram om deze te vergroten.
De volgorde en noodvoorzieningen
Deze volgorde van technieken is mijn advies. Je kunt natuurlijk al stoppen bij een regenton en zelf met de gieter water tappen, of stoppen bij een swale. Om water het beste te kunnen benutten, automatisch door de tuin te laten verdelen en/of zo lang mogelijk vast te houden, gebruik je het liefst zo veel mogelijk stappen en paden. Je kunt ook vanaf je regenpijp het water meerdere routes laten volgen: eerst naar de regenton, tot die vol zit. Daarna loopt het water over (vanuit de regenpijp of de regenton) in een helofytenfilter en van daar langzaam naar een vijver. Als het het helofytenfilter vol zit, dan loopt het over naar swales richting een wadi. Zeker als je (deels) afkoppelt dan is het goed om zo’n plan B en plan C te hebben, die het liefst automatisch in werking treden als plan A vol zit. Want dan heb je het minste kans op natte voeten. In mijn eigen tuin loopt het water via helofytenfilters een vijver met overloop in en van daar via swales gevuld met mulch een regentuintje in (en eventueel, als plan B, helemaal richting mijn fruitbomen als er een restje over blijft, wat niet vaak gebeurt omdat ik op zandgrond zit). Hier heb ik gedeeltelijke afkoppeling, dus heb ik een noodvoorzieningen. Zo is plan C mijn zitkuil, die helemaal blank mag komen te staan. Overigens is dit nog niet voorgekomen, maar het is fijn te weten dat het water richting een plek kan waar het geen schade oplevert als het systeem in de problemen komt. Een wadi, regentuintje of infiltratievijver is ook een goede oplossing hiervoor.
Wanneer zuiveren?
Zodra regenwater in contact komt met een oppervlak, bijvoorbeeld een dak of een straat, dan is het niet meer schoon (luchtverontreinigingen daargelaten). Denk bijvoorbeeld aan stof, bladafval en (vogel)poep. Dit kan voor verstoppingen zorgen, maar ook schadelijke pathogenen en parasieten bevatten. Vandaar dat ik de irrigatieleiding, vaak gevoelig voor verstoppingen, door een zandfilter vooraf heb laten gaan. Als je water van een dak in een regenton verzamelt, dan kunnen er dus schadelijke pathogenen, parasieten of allerlei organisch materiaal (waarop bacteriën en schimmels leven) in zitten. Wil je een vijver met helder water en veel leven (eventueel wat vissen), dan kun je dus beter niet dit water gebruiken. Een helofytenfilter (plantenfilter) is dan een betere manier om het water te bufferen en tegelijkertijd te zuiveren. Ga je het water niet gebruiken voor een vijver, maar bijvoorbeeld wel voor je slaplantjes? Het eerste beetje regenwater is meestal het ergst verontreinigd, want het sleurt de eerste lading vuil met zich mee. Je kunt dus simpelweg al een hoop verontreiniging voorkomen door het eerste beetje water af te vangen met een zogenaamde ‘first flush’.
Dan is er nog het materiaal van het dak, want sommige logen uit en kunnen bijvoorbeeld oliën of zware metalen afgeven.
Toelichting technieken
First flush
Dit kan in allerlei vormen gedaan worden, maar het principe is hetzelfde: het vangt het eerste beetje regenwater uit de regenpijp op, wat meestal het meest vervuild is. Je kunt het zelf maken, zoals te zien is in dit Youtube-filmpje: ‘How to make a First Flush Filter‘ (ik kan helaas geen Nederlandse links vinden).
Helofytenfilter
Ook bekend als planten- of moerasfilter. Werkt als zandfilter, door een laag van zand, grind of lavastenen, waarmee het vaste stoffen (zoals bladeren en stof) afvangt. Tegelijkertijd nemen de moerasplanten, die tegen watervoeten kunnen, een deel van de opgeloste stoffen (zoals ammoniak uit vogelpoep) in het water op. Omdat zo’n helofytenfilter een eigen voedselweb van allerlei micro-organismen bevat, onderdrukt het ook de groei van schadelijke bacteriën, pathogenen en parasieten. Je kunt lezen in een andere blogpost hoe ik (een deel van) mijn eigen proefopstelling bouwde met een oud babybadje.
Vijver met overloop
Wat ik hiermee bedoel, is een vijver met een dichte bodem van bijvoorbeeld cement, vijverfolie of in een (vijver)bak. Als je hierin een overloop maakt, liefst een klein stukje onder de rand, dan kan de vijver tot de rand vollopen en stroomt het water langzaam de overloop uit, naar de plek die jij wilt. Deze soort vijver is vooral geschikt als water snel in je tuin wegzakt, maar kun je natuurlijk ook toepassen als extra buffer en sierelement als dat niet zo is.
Swale
Een swale is een ondiepe geul of kanaal, waarmee je water kunt verdelen (als deze slechts heel licht afloopt, handig als water in jouw tuin over de grond weg vloeit), water van A naar B kunt laten stromen (als deze van A naar B afloopt) en tegelijkertijd (wel of juist niet) water onderweg kunt laten infiltreren. Door de geul onbedekt te laten, eventueel in combinatie met mulch of houtsnippers, kan het water onderweg in deze swale infiltreren. Dat is handig als water in jouw tuin slecht of langzaam infiltreert of snel afvloeit; zo kan je het verdelen over de plekken waar je het wilt hebben. En zeker als je hem vult met mulch vormt de swale ook een buffer. Infiltreert water in jouw tuin nou juist goed, dan bereikt het waarschijnlijk het einde van de swale niet. Wil je dat nou juist, omdat daar bijvoorbeeld een regentuintje ligt, dan kun je de swale van bijvoorbeeld aflopende dakpannen maken. Dan infiltreert het onderweg niet, maar is het puur om water van A naar B te brengen.
Mycofiltratie
Dit betekent ‘zuivering door zwammen’. Zie ook ‘Hoe paddenstoelen de wereld kunnen redden‘.
Infiltratievijver
Let niet te veel op de naam, zo noem ik dit zelf om het verschil met de folie/bakvijver duidelijk te maken. Met een infiltratievijver bedoel ik een vijver die van onderen open is, dus eigenlijk direct gegraven in de grond zonder folie of bak erin. Dit is een hele goede manier om een tuin met (zware) kleigrond, waar snel plassen in blijven staan, te ontwateren. Je graaft deze meestal op het laagste punt van de tuin, zodat het water er uit zichzelf naartoe kan stromen. Afhankelijk van de grootte van jouw ‘kuil’ staat deze het grootste deel van de tijd vol met water, of regelmatig droog. Dit inschatten in best moeilijk, maar je kunt klein beginnen en eventueel later uitbreiden. In de foto bovenin deze blogpost zie je het infiltratievijvertje dat ik met mijn cursisten tijdens de cursus maakte. Deze verzamelde al snel heel wat water, waardoor de paden er omheen minder nat waren. Omdat dit vijvertje regelmatig droog zal staan, maar de grond vochtig blijft, heb ik er kalmoes en watermunt in gezet (die kunnen tegen die omstandigheden). Zo’n tijdelijk poeltje is prachtig voor amfibieën en kan er, eenmaal begroeid, heel leuk uitzien.
Regentuintje/wadi
Een regentuintje is een iets verdiept stukje in je tuin waar overtollig water kan verzamelen en infiltreren. De planten die er staan moeten dus ook tegen tijdelijke natte voeten kunnen. Kattenstaart is bijvoorbeeld een mooie plant die dit goed aankan. Geschikt voor zowel zandgrond als (zware) kleigrond, want bij zandgrond kan deze kleiner en bij kleigrond maak je deze groter, eventueel met wat verbeterde bodem of met grind door de grond gemengd voor betere infiltratie.
Hoogteverschillen
Heb je nu veel last van een drassige tuin en hoge grondwaterstanden? Dan kun je met hoogteverschillen diversiteit creëren. In het projecttuintje van de cursus hebben we bijvoorbeeld het infiltratievijvertje en swales gegraven en met de aarde daaruit een ophoging (een stapelmuurtje) gemaakt. Nu zijn er naast vochtige plekken ook natte (de laagste) én droge plekken (de hoogste).
Nog een paar links voor het opvangen en afkoppelen van regenwater:
Huisjeboompjebeter.nl – Regenwaterberging (bevat ook een calculator voor de benodigde capaciteit)
Riool.info – Regen opvangen in de tuin
Waterbewust.nl – Regenwaterinfiltratie
Waterbewustbouwen.be – Stap voor stap berekening van een infiltratievoorziening (bevat ook manieren om infiltratiesnelheid te berekenen)
Lenntech – Neerslag calculator
Leer interactief en op eigen tempo.
2 reacties op “Regenwater opvangen – welke technieken en wanneer? [Een keuzediagram]”
Geef een reactie
TUINLOGICA IS UIT!
Aankomende cursussen:
Volg nu mijn Online Basiscursus Permacultuur! Eigen tempo, Interactief leren, 8 lessen in hapklare stukken! Vol praktijkopdrachten en casusstudies van echte projecten. Klik op de afbeelding om naar de proefles te gaan!
Persoonlijke links
Bedrijfspagina:
Iris' Garden Ecology 
vraagje,wat doe je als je grondwater zou oppompen met een teveel aan ijzer (kempen) bvb bufferen in betonnen regenwatertank, is dat een optie? moet dienen in de zomer bij gebrek aan regenwater voor allerlei plastieken bakken te reinigen en drinkwater voor allerlei dieren, meestal wilde eenden en dergelijke,
we beschikken over eigen rietveld,moeraszone en vijver met eindresultaat degelijk water, door onze noodzakelijke bezigheden gebruiken we in de zomer nogal wat water en is de hoeveelheid regenwater in de zomer onvoldoende en gebruiken we leidingwater bij, wat we natuurlijk liever niet hebben, zowiezo willen we ook geen gebruik van enige chemische middelen
graag uw vrijstaand advies André
Hoi André, ik moet eerlijk zeggen dat ik daar geen ervaring mee heb (alleen binnen de industriële waterzuivering, maar daar gebruiken ze al snel chemicaliën om het te laten neerslaan). Waar ik wel aan denk is een combinatie van beluchten (zodat het oxideert en neerslaat), daarna filtreren met zandfilter/grindfilter pf bezinken in een tank en daarna de moeraszone in (omdat je het liever niet in je moeraszone wilt laten neerslaan, want moeilijker te reinigen). Afhankelijk van de hoeveelheid laat je een zand/grindfilter regelmatig terugspoelen (tegengestelde richting) om verstopping te voorkomen.