Eigen potgrond maken en hergebruiken

Zelf potgrond maken en in conditie houden: het scheelt geld en is nog milieuvriendelijker ook. (voor de wat meer doorgewinterde tuinier en degenen die durven te experimenteren)

Laatst kreeg ik de vraag: “Hoe zorg je er best voor dat de grond in [bloembakken met eenjarigen of vaste planten] in optimale conditie blijft zodat je niet elk seizoen milieuonvriendelijke en dure potgrond moet kopen? Kun je potgrond op de één of andere manier hergebruiken? [ ] Ik heb heel wat kruiden in bloembakken staan en vraag me af hoe vaak je de potgrond best vernieuwt of meer algemeen, op welke manier je de kruiden zo lang mogelijk in de pot kan houden.” (bedankt, Tom!). Dat vond ik een goede vraag en die probeer ik in deze post te beantwoorden.

Samenstelling van (gekochte) potgrond

Eerst is het handig om eens te kijken wat er eigenlijk in potgrond zit en waarom. De exacte samenstelling van potgrond wisselt per leverancier maar ook met de toepassing; zo bevat grond voor mediterraanse planten bijvoorbeeld grof bekerzand om het een betere afwatering te geven dan universele potgrond. Standaard zitten in potgrond (lijstje van RHP):

• veen (turf)
• boomschors
• kokos
• compost
• zand
• meststoffen
• kalk

Waarom nou deze materialen? Als eerste geven veen, boomschors, kokos en compost de grond zijn korrelige structuur en deze materialen houden vocht vast, zodat de kluit niet te snel uitdroogt. Zand zorgt natuurlijk ook voor structuur, maar is voornamelijk belangrijk voor een goede afwatering. Vooral de meststoffen geven voedingsstoffen af en de compost draagt daaraan bij (vooral op de wat langere termijn). Dan zit er nog kalk in om de pH (de zuurtegraad) van de grond te verbeteren.

Waarom zou je het wíllen hergebruiken of zelf maken?

Het kost natuurlijk geld, steeds slepen met zakken potaarde. Maar het inkopen van materialen is ook niet erg duurzaam (tenzij het een gesloten kringloop is en het dus hergebruikt of gerecycled wordt vanuit afvalstoffen uit uw tuin, het kan dus wel met compost uit GFT bijvoorbeeld maar potgrond (nog) niet). De herkomst van materialen in potgrond bepalen ook hoe duurzaam het is: vooral veen (dat gewonnen wordt uit natuurlijke gebieden ten koste van het gebied zelf) en kalk (wordt ook gewonnen) zijn berucht. Bij toegevoegde meststoffen is het duurzame (en het milieuvriendelijke bij gebruik in de tuin) afhankelijk van de oorsprong. Zo kan het kunstmest zijn, het residu van de verwerking van planten in een fabriek (m.n. in biologische soorten) of gedroogde mest, maar meestal is het een mix daarvan. Het hangt allemaal af van de vorm en de oorsprong.

Kunstmest is een voorbeeld van vorm en oorsprong. Dit kan gewonnen worden uit afvalwater maar ook uit ertsen. Dat laatste is niet duurzaam; de verwachting is bijvoorbeeld dat we relatief snel een tekort gaan krijgen aan fosfaat, doordat de fosfaatmijnen worden uitgeput en overtollig fosfaat uiteindelijk in de zee terecht komt (we krijgen het er niet makkelijk weer uit). Fosfaat is een onderdeel van de bekende bemestingskorrels NPK (fosfaat is de P) en niet alleen van levensbelang voor planten maar ook voor ons. Kunstmest is echter een zout en als u (alleen) NPK gebruikt om uw planten te voeden, dan kan dit in de grond ophopen. Dit kan al snel toxisch worden voor veel nuttige bodemorganismen en uiteindelijk ook schadelijk zijn voor plantwortels. Onthou dit even, want ik kom hier later weer op terug. Bovendien is het zo, dat als er steeds met dezelfde kunstmest bemest wordt, het kan zijn dat bepaalde stoffen (meestal ijzerfosfaat of aluminiumfosfaat) door de omstandigheden niet goed kan worden opgenomen en aanhecht aan de bodemdeeltjes. Veranderen dan die omstandigheden, door bijvoorbeeld een periode van veel neerslag of hoog water, dan komt er ineens heel veel vrij en kunnen wortels verbranden maar kan er ook eutrofiëring van oppervlaktewater optreden (=overschot van voedingsstoffen waardoor het water sterk bevuild wordt). Toch hebben planten en bodemorganismen wel wat zouten (mineralen) nodig, bijvoorbeeld voor de sporenelementen. In de bodem zit al het één en ander en in compost ook.

Kan potgrond worden hergebruikt?

Grappig genoeg kwam ik net bij het verwijzen naar RHP precies die vraag tegen en nou ben ik natuurlijk heel nieuwsgierig wat ze erover zeggen. Gezien hun reactie kon ik het niet laten het antwoord van RHP over het hergebruiken van potgrond toe te voegen:

“Het is beter om gebruikte potgrond niet opnieuw te gebruiken. De benodigde voedingsstoffen zijn niet meer optimaal aanwezig en er kunnen bepaalde zouten zijn opgehoopt door watergift en bemesten. Ook de zuurgraad (pH) is veranderd. Het meten van de zuurgraad en het corrigeren hiervan met kalk weegt niet op tegen de aanschaf van nieuwe potgrond. Indien er ziekten in het gewas hebben gezeten, is het altijd beter om de potgrond te vervangen.“

Ik ben het hier niet helemaal mee eens. Voedingsstoffen kun je toevoegen, pH meten is nou ook weer niet zó moeilijk (je hebt al voor onder de 10 euro prima pH meters voor de bodem) en meten en/of bijsturen is vaak niet eens echt nodig. Maar met het zoutverhaal (ja ja, daar is-ie weer) ben ik het wel – soort van – eens. In potgrond met kunstmest erin of (biologische potgrond) met anorganische meststoffen (vinasse bijvoorbeeld) zitten dus al zouten, maar als er ook nog regelmatig vloeibare voeding (m.n. kunstvoeding) wordt toegevoegd dan kan dat ophopen. Maar het hoeft geen probleem te zijn. Ik neem sowieso biologische potaarde met een hoog organisch gehalte -de zouten zijn onderdeel van het anorganische deel. Ik gebruik – meestal, tenzij ik er echt geen tijd voor heb – mijn eigen vloeibare mest. Die heb ik gemaakt van puur plantmateriaal en kraanwater zonder toegevoegde zouten, dus is deze veel minder zout dan een gekochte voeding waarin vaak juist kaliumzouten en fosfaatzouten zijn toegevoegd (ook de biologische). Het kraanwater heeft de juiste pH én bevat sporenelementen. Bij het bewateren zal er een deel verdwijnen. En gebruik van kunstmestkorrels draagt natuurlijk ook bij aan ophoping van zouten. Als ik potgrond hergebruik, dan meng ik het altijd met compost (liefst mijn eigen). Dat doe ik niet vanwege zouten, maar het verdund de potgrond wel weer waardoor de zouten afnemen.

Ziekten zijn ook nog een belangrijk punt. Potgrond die ik niet vertrouw gooi ik het liefste op de compost, zodat eventuele ziektekiemen of schadelijke bodemorganismen weggeconcurreerd worden. Eventueel kan potgrond ook in de oven gepasteuriseerd worden (bijvoorbeeld 30 minuten op 80°C).

Het lastigste aan potgrond hergebruiken of je eigen potgrond maken is dat van de potgrond in de winkel de eigenschappen bekend zijn, zoals de hoeveelheid beschikbare voeding, de pH, de elektrische geleiding (het EC) en het watervasthoudend en -afvoerend vermogen. Een van de redenen om veen te gebruiken en weinig compost is omdat de capaciteiten van veen bekend zijn en die van compost erg wisselend. Maar in de tuin staan we er met de neus bovenop en kunnen we dus lekker experimenteren. Met een beetje gezond verstand, goed observeren, wat geduld én internet heb je die exacte gegevens echt niet nodig en is potgrond hergebruiken of zelf maken prima te doen.

Potgrond hergebruiken en maken

Eenjarigen kweek ik vooral in pot, dus hier ben ik al wat langer mee bezig. Dat gaat hier heel makkelijk: circa 50/50 meng ik compost met aarde of potgrond. Compost zorgt voor voeding en structuur. De kalkbron zijn bij mij eierschalen, die ik mee laat composteren (vanwege bacteriën). Voor ‘bosplanten’ (aardbei, munt, dropplant, peterselie en frambozen) meng ik wat meer compost ten opzichte van de aarde (circa 75-25) en gebruik ik bovendien het liefste mijn eigen compost met wat meer grover materiaal erin (kleine takjes en dergelijke). Dat zorgt voor meer structuur in de grond, zodat er beter ontwaterd wordt en het bovendien bodemdiertjes trekt. Planten die veel voedsel en water verbruiken, zoals tomaten en veel bladgroenten, geef ik ook wat meer compost t.o.v. aarde en direct bij de aanplant al wat vloeibare mest (mits de compost echt klaar is, ruwere compost bevat van zichzelf al meer snel opneembare voedingsstoffen). Onderin leg ik altijd een laagje scherven of steentjes voor de ontwatering (ik heb zelfs eens wat lege bierflesjes gebruikt en de planten die in die bak stonden werden gi-ga hoog… ah studententijd 😉 ). Planten die wat drogere grond gewend zijn (lavendel, rozemarijn, venkel etc.) krijgen naar verhouding weer meer zand (en dan het liefste echt zand, dus geen donkere aarde).

Als potgrond jaarlijks wordt hergebruikt voor eenjarigen, dan is het slim om wisselteelt toe te passen, jaarlijks wat nieuwe compost toe te voegen en misschien zelfs een rustjaar in te bouwen met groenbemesters en/of planten zoals afrikaantjes. Bij het gebruik eerst de groenbemesters maaien, op de aarde leggen en een tijdje met bijvoorbeeld kranten erover laten staan, zodat ze al een stuk zijn afgebroken tegen de tijd dat er nieuwe planten in worden gezet. Eenjarigen hebben wel een meer losse ondergrond nodig (ze groeien van nature op plekken waar bodemverstoring is geweest), maar dat is in een pot toch moeilijker te houden merk ik (met/zonder gekochte potgrond trouwens). De aarde losser maken door scheppen of harken helpt, maar kan ook weer de bodemorganismen verstoren. Een iets groter plantgat maken (waardoor een deel van de grond losser is maar niet alles), kan dan een oplossing zijn.

Wilt u ook zelf zaai- en stekgrond maken? Dat is makkelijker. In het algemeen wordt dit gemaakt met veel zand met een beetje (goed gerijpte) compost, circa 4:1 gemengd. Eventueel kunt u dit, in verband met onkruiden, schimmels en ziektekiemen in de oven pasteuriseren.

Potgrond met vaste planten in conditie houden

Ik ben hiermee aan het experimenteren. Als voeding geef ik mijn planten in pot mijn zelfgemaakte vloeibare mest. Altijd een klein beetje per keer. Hierin zit ook kalk (vanwege het kraanwater), wat de pH buffert. Ik hou ook altijd de bodem bedekt met bladeren, mos, gras of wat ik maar aan mulch kan vinden. Bij inklinking van de aarde voeg ik wat compost toe. Voor de vochtbalans houd ik het hele jaar (behalve tijdens de winter i.v.m. bevriezing) een schaal onder de pot en geef ik water als die al een tijdje helemaal droog is. Door de spanning in de grond wordt het water omhoog gezogen als dat nodig is.

Ik ben alleen een luie (of eigenlijk meer een veel te drukke) tuinier. Schema’s, daar houd ik me niet echt aan. Ik kijk naar de planten en als ze gaan hangen (of als het echt heel droog weer is) dan geef ik ze water. Wordt hun bladkleur wat minder of denk ik ‘oeps, ze hebben al een tijdje niets meer gehad’ dan krijgen ze wat vloeibare mest. Alleen in het voorjaar en aan het begin van de zomer geef ik ze standaard voeding. De kruidachtige planten doen het hier goed op, de struikjes wel aardig, hoewel ik bij die laatste groep wel ruimte voor verbetering zie. Zo ben ik bijvoorbeeld aan het experimenteren met struikjes met verschillende soorten onderbegroeiing.

Ik let vooral op hoe de plant eruit ziet en hoe hij groeit. Gaat alles goed, dan geef ik gewoon eens wat voeding als ik eraan denk en hij al een tijdje niet heeft gehad. Groeit hij wat minder, produceert hij wat minder bloemen, worden bladeren wat lichter groen of gelig of krijgen ze vlekken, dan ga ik troubleshooting doen. Zo kom ik er meestal goed achter wat er aan de hand is en als ik dat dan verhelp en de plant krijgt er weer zin in, dan weet ik dat ik daar in het vervolg meer op moet letten. Dat geldt meestal ook voor de pH. Wanneer u regelmatig voeding geeft maar niets met kalk (uit eierschalen in de compost of uit kraanwater bijvoorbeeld) en ze groeien niet lekker, dan kan het zijn dat ze de voedingsstoffen niet goed opnemen dankzij de zuurgraad. Uitproberen en afwachten of het het werkt. Op internet plantsymptomen of deficiënties (voedseltekorten) zoeken geeft vaak een goede indicator van wat het probleem kan zijn als je het zelf niet goed weet. Voor de zekerheid een pH-meting doen maakt het wel makkelijker om problemen te kunnen bepalen. Bij specifieke planten houd ik rekening met hun extra behoeften; mijn miniappeltjes krijgen bijvoorbeeld eens in de twee jaar wat kapot gemaakte eierschalen omdat ze wat extra kalk nodig hebben.

Leer interactief en op eigen tempo.