Dieren in de winter (deel 2)
Waar blijven de dieren in de winter en wat spoken ze uit de komende maanden? En wat kunt u zelf doen om ze te helpen? Dit is het vervolg.
We zien ze niet, maar ze zijn er wel. Al die dieren die in de zomer onze tuin bezochten moeten toch ergens gebleven zijn. Dus wat zijn ze stiekem aan het doen? In deel 1 had ik het al over hommels, bijen, lieveheersbeestjes, mieren, bladluizen en spinnen. Hun winterleven blijkt toch wel boeiender dan je op het eerste gezicht zou zeggen, vind ik zelf tenminste. En met een beetje fantasie kun je jezelf er makkelijk in verplaatsen, dus ik kan het niet laten om voor deze twee posts plaatjes bij te voegen met wat menselijke trekjes 😉
Vogels
Er zijn natuurlijk veel verschillende vogels en hun aanpak varieert dus ook. Maar een winterslaap houden ze niet, dus dat maakt de overige opties wel wat beperkt. Een deel vliegt naar het zuiden en een deel komt juist hierheen om de winter beleven. In de herfstmaanden zijn ze (extra) druk bezig met eten: bessen, fruit, zaden, wat laatste insecten, eten van de voedertafel of vetbollen en als ze de kans krijgen een lekkere vette pier. Van de week was ik bij een klant bezig met beplanten, waardoor veel wormen tevoorschijn kropen. Een mannetjesmerel had het al snel in de gaten en was zo brutaal om op nog geen twee meter afstand van mij al aan het buffet te beginnen. Ze pakken wat ze pakken kunnen en juist die hapjes waarvoor ze relatief weinig energie hoeven te verbruiken zijn gewild, want zo kunnen ze reserves opbouwen. Als het straks kouder wordt dan is eten moeilijker te vinden. Omdat veel van het makkelijke eten al weggesnaaid is of moeilijk te vinden vanwege een laagje sneeuw, maar ook doordat de stadsomgeving vaak relatief weinig wintervoedsel biedt. Juist in de winter hebben ze behoefte aan calorieën om zich te beschermen tegen de kou. Ze besteden dan hun hele dag aan het zoeken van eten en vliegen wat af. Maar om eten te vinden verbruiken ze dan veel meer calorieën, waardoor de totale energieopbrengst van het voedsel dat ze vinden ook dat verlies moet compenseren. Vooral na een koude nacht, waarin ze een groot deel van hun lichaamsvet kunnen verliezen, zijn ze extra hongerig. Fast food als vetbollen, (vogel)pindakaas en strooivoer zijn daarom een welkome aanvulling. Maar voedsel is natuurlijk niet het enige wat een vogel nodig heeft. Water bijvoorbeeld vinden ze bij strenge vorst en sneeuw door sneeuw in hun snavel te laten smelten. Als ze niet aan het zoeken zijn naar eten dan zoeken ze beschutte plekjes op in bomen of struikgewas (soms een vogelkastje) en sommige soorten kruipen lekker dicht tegen elkaar aan. Als het erg koud is, dan zetten ze hun veren uit waardoor ze lijken op een bolletje. Door het oppoffen van de veren ontstaat er een dikkere isolatielaag om hun lichaampje, wat werkt zoals een jas. Ooit een vogel met een bomberjack gezien? Nu wel 😛
Maar hé, wie zei dat de winter all work and no play is? Als de vogels hun buikje rond hebben dan is het tijd om te spelen. Vooral roodborstjes zie ik dit vaak doen en dan vooral in de sneeuw, maar ook kauwen, mussen en merels heb ik het wel eens zien doen. Sleeën, badderen, snowborden, rollen… Het klinkt waarschijnlijk alsof dit mijn fantasie is die op hol slaat, maar dat zijn wel een paar van de caperiolen die ze daadwerkelijk uithalen.
Hoe kunnen wij vogels helpen? Zorg voor beschutting, het liefst in de vorm van (al dan niet groenblijvende) bomen en/of struiken. Dichte beplanting is een goede verstopplaats. Wat eten betreft ligt de voorkeur bij planten die zorgen voor bessen en dergelijke; dit is een meer duurzame manier van vogels voeren dan steeds inkopen en bovendien is het meer natuurlijk gedrag. Dit kan worden aangevuld met voedsel dat u zelf aanbiedt. Probeer ze regelmatig kleine beetjes te voeren, niet een hele hoop in één keer (dat kan ongedierte aantrekken en rotten). Probeer ook variatie in voer aan te bieden, niet alleen is een gevarieerd dieet ook voor vogels beter maar ze zijn vaak ook specifiek in wat ze wel of niet eten. Zo wordt bij ons de pindakaas (wel met een anti-kraaiconstructie van kippengaas eromheen) uitsluitend bezocht door meesjes. Strooivoer in huisjes door merels (zeker bij rozijnen) en mussen, soms een roodborstje of een meesje. En handje strooivoer op de grond is dan weer meer favoriet bij de roodborstjes, die actief tussen de planten ernaar op zoek gaan. Merels maken daar ook dankbaar gebruik van. Ik leg regelmatig een restant van mijn fruitoogst buiten: een (zelfgekweekte/bio) beurse appel is heerlijk voor merels en lijsters. En wat ik ook vooral merels en roodborstjes zie doen, is het systematisch doorwerken van de mulch op zoek naar insecten. Vliegen er wat bladeren en takjes door de lucht? Daar is een vogeltje bezig. Met mulch in de winter helpt u dus insecten én vogels. Bij sneeuw kunt u het beste geen zout strooien, want dat krijgen de vogels (en niet alleen zij) bij het drinken binnen (ik gebruik liever zand of houtschaafsel en alleen waar nodig). Bij strenge vorst kunt u wat ijsschaafsel aanbieden voor hun waterbehoefte.
Egels
Egels houden een winterslaap, maar dat klinkt saaier dan het is. Eerst eten ze hun buikje zo veel mogelijk rond met insecten, wormen en bessen en rond november/december zoeken ze een plekje op om te slapen. Dat plekje is vaak in een hoop bladeren en/of takjes wat hij vaak zelf maakt. Hiervoor kiest hij een beschut plekje: in de composthoop, de houtopslag, een hoekje, tussen stapels stenen of onder struiken of de heg. Als de egel dan gaat slapen stopt de spijsvertering, daalt de hartslag en gaat de lichaamstemperatuur naar beneden. Een vetlaag beschermt het dier een beetje tegen de kou (maar verder gebruikt hij daarvoor al die blaadjes en takjes) en vormt een voedselopslag voor het lichaam. Maar egels zijn niet zulke vaste slapers. Ze worden af en toe wakker en gaan dan op een winterse strooptocht: even een blokje om, het buikje vullen, wat drinken en dan weer terug naar bed. Dit houden ze vol tot eind april of begin mei.
Egels kunt u helpen door mulch neer te leggen wat ze kunnen gebruiken. Verstoor composthopen afgestorven materiaal of bergjes takken in de winter liever niet. U kunt natuurlijk ook een egelkast neerzetten. Doe dat dan wel op een beschutte plaats (locatie, locatie, locatie) en zorg in de herfst voor blad- en tuinafval dat de egel zou kunnen gebruiken voor zijn nest.
Muizen
In de categorie muizen hebben we in de tuin voornamelijk huismuizen (die willen we niet) en bosmuizen (die willen we liever). Voor bosmuizen hoeft u niet bang te zijn, ze eten ons voedsel normaal niet, maar zijn wel een belangrijk roofdier voor slakken en insecten. Soms wil hij ’s winters wel binnen komen, maar dat is bijna altijd een leegstaand gebouw. Als u zorgt dat ze het buiten naar hun zin hebben, dan blijven ze wel buiten. Dus wat doet de bosmuis de komende tijd? Nu, in de herfst, werkt hij aan de laatste loodjes van zijn voedselvoorraad, eentje in zijn hol maar ook een naast de ingang (als koelkast?). De bosmuis houdt geen winterslaap, wel worden bij koud weer zijn dutjes langer en zijn uitjes korter (dat zou ik ook wel willen). Daarom is die voorraad wel handig. Een muis heeft ook voor alles een speciale plek. Zo heeft hij een ‘eetplek’, meestal onder een struik. Ik had er ooit eentje die tijdens de schemering standaard onder mijn vijg zat te eten (je kon hem daadwerkelijk horen knagen vanaf de bank er pal naast) – totdat onze kat hem ving. De slaapkamer is een nest, gemaakt van blaadjes, gras en ander zacht materiaal, dat ondergronds of bovengronds kan zijn.
Hoe en waarom zou u muizen helpen? Zoals ik al zei is de bosmuis niet snel binnen te vinden en bovendien een belangrijk roofdier. De huismuis is ook een roofdier, maar zoekt wat sneller zijn toevlucht binnen. Als u buiten voor voedsel zorgt dat blijven ze sneller buiten. De bosmuis maakt u vooral blij met het laten staan van uitgebloeide planten (hij eet veel soorten zaden) en met mulch (vanwege insecten). Mulch zorgt ook voor nestmateriaal en zo blijft de grond beter warm, waardoor ze de warmte van het huis minder snel opzoeken.
Kikkers en padden
‘Antivrieskikker’
Kikkers en padden zijn koudbloedig en hebben dus omgevingswarmte nodig om zelf warm (en actief) te worden. Maar dat lukt niet als het koud wordt en dus gaan ze in winterrust. Een deel van de kikkers zoekt hiervoor een plekje in de vijver, verscholen onder een laagje modder. Het andere deel zoekt een beschut plekje op het land, net zoals padden. Padden en kikkers die overwinteren op het land kiezen het liefst een kuiltje in de grond, ergens verscholen in een stapelmuurtje, een boomholte of een hoopje takken. Als er maar een lekker hoopje organisch materiaal is om onder weg te kruipen. Soms graven padden zichzelf in de grond in. Lekker warm en geïsoleerd tegen de kou gaan ze daar in rust. Hun hart stopt bíjna met kloppen, het bloed stroomt heel langzaam door het lichaam en het glucose-(=suiker)gehalte in hun bloed neemt toe, wat werkt als anti-vries. Op die manier kan zo’n antivrieskikker de hele winter buiten slapen, ongeacht sneeuw, ijs of storm. Hij wordt wel weer actief als de omgevingstemperatuur toeneemt. En toch worden ze ook tussendoor nog wel eens actief, vooral als het niet zo koud is. Onze Archimedes de pad kom ik midden in de winter wel eens tegen bij de vijver. Alleen tijdens de enige echt koude winter van de laatste paar jaar niet, maar toen had hij het wel erg mooi bekeken, hij was lekker in de garage gaan zitten. Ik gaf hem groot gelijk.
Hoe helpt u deze mooie en nuttige dieren de winter door? Wat overwinteren in de vijver betreft zoeken ze dus een plekje in de modder, maar als u dit niet kan bieden dan is een dakpan, een stapeltje steentjes of een holte onder een plantenbak in de vijver ook een geschikte oplossing. Het is gangbaar bij vijvers om een diepte van 80 cm aan te houden om ervoor te zorgen dat niet de hele vijver bevriest. In een meer ondieper watertje (of een waterpartij bovengronds) kan het bij erge koude anders voorkomen dat ook de antivrieskikkers bevriezen. Toch is de kans op stikken groter. Als er een laag ijs op het water ligt en deze ligt er langer dan een paar dagen, dan kunnen afbraakgassen niet weg en kan er geen zuurstof meer door het water worden opgenomen. Om dit te voorkomen kunt u proberen een deel van de vijver ijsvrij te houden (wat ik echter nog niet zo makkelijk vind). Doe dit in ieder geva niet door het ijs stuk te slaan, want met de drukgolf die dat geeft kunt u bijvoorbeeld vissen (en vast ook andere dieren) beschadigen en doden. Wat u wel kunt doen is bijvoorbeeld een bal of een stuk piepschuim in de vijver plaatsen, waarmee u een wak kunt houden (werkt alleen als het niet heel hard vriest). Ook een veelgehoord advies is: plaats regelmatig op dezelfde plek een pan kokend water zodat het ijs smelt. Daarna schept u wat water uit de vijver zodat een isolatielaagje van relatief stilstaande lucht ontstaat. Dat duurt wel lang, kost veel energie en geloof me, de pan en het water koelen enorm snel af. Met een periode van goede vorst kwamen mijn man en ik er na twee dagen al niet meer doorheen. Meestal boren wij (na een paar dagen ijs) nu heel voorzichtig wat gaten, dat geeft ook wel lichte trilling maar is beter dan het gewoon dicht laten.
Op het land overwinterende padden en kikkers kunt u helpen met mulch (ja, ja, daar is-ie weer!). U kunt ook een kuiltje graven en die vullen met bladeren. Er zijn wel paddenhuisjes te koop, maar ik heb nog geen andere bewoners gezien dan spinnen.
2 reacties op “Dieren in de winter (deel 2)”
Geef een reactie
TUINLOGICA IS UIT!
Aankomende cursussen:
Volg nu mijn Online Basiscursus Permacultuur! Eigen tempo, Interactief leren, 8 lessen in hapklare stukken! Vol praktijkopdrachten en casusstudies van echte projecten. Klik op de afbeelding om naar de proefles te gaan!
Persoonlijke links
Bedrijfspagina:
Iris' Garden Ecology 
zeer leuke “oldschool” tekenigen. ook goed artikel trouwens!
Haha dank je wel!