Inheems vs. exoot
Wat is beter, inheemse of uitheemse beplanting?
Inheems en uitheems, het blijft een discussie. Maar dit wordt geen stukje over wat goed is en wat fout, of wat u moet doen (sowieso ben ik daar allergisch voor). Ik wil u graag argumenten en vraagtekens voorleggen, zodat u voor uzelf kan bedenken wat u ervan vindt. Wat ik ook graag wil laten zien is dat de natuur zoveel complexer is dan wat wij ervan maken, iets waarover ik me steeds weer verbaas! Maar vooral: enjoy!
Wilde planten: inheems, uitheems of exoot
Te beginnen met het eerste discussiepunt: wat zegt inheems over een plant? Eigenlijk erg weinig. Of een plant als inheems wordt beschouwd, wordt bepaald door of de plant ten tijde van een specifiek punt in de geschiedenis als een wilde plant in het gebied voorkwam. Wat daarna kwam via ‘natuurlijke route’ (lees: door dieren of de wind verspreid), is uitheems. Meestal is het gekozen punt ergens na de ijstijd, maar vóór de eerste agricultuur. Dat geeft nogal wat ruimte voor discussie. Tijdens de ijstijd was er een andere begroeiing (waarschijnlijk bloemrijke toendra in grote delen van Europa) dan daarna. Toen het warmer werd, verschoven voor veel plant- en diersoorten de leefgebieden. De soorten die op dat specifieke punt in de tijd in Nederland voorkwamen worden gezien als inheems. Maar ook die soorten waren dus ooit uitheems. En het klimaat (en omstandigheden) blijven veranderen. Dus soorten die eerst veel zuidelijker voorkwamen, komen nu ook hier vaker voor. Nog steeds zijn soorten aan het migreren. Is dat een nieuwe migratie of onderdeel van een continue (natuurlijk?) proces?
Om het nog even ingewikkelder te maken: inheemse soorten worden niet beperkt door politieke grenzen. Een soort kan inheems zijn in Nederland, maar alleen voorkomen langs de kust (bijvoorbeeld gele hoornpapaver [1]). Is de soort dan nog inheems te noemen in Drenthe? Voor het gemak maak ik daarom onderscheid tussen ‘inheems’ (Nederland) en ‘gebiedsinheems’ (specifiek gebied). Die ‘terroroehoe’ van Purmerend was uitheems voor dat gebied, maar toch is de oehoe inheems in Nederland (en was de oehoe uit eigen beweging naar Purmerend getrokken).
Dan term ‘exoot’. Waar uitheems (meestal) wordt gebruikt voor planten die via ‘natuurlijke’ weg zijn gekomen maar niet inheems zijn, wordt met de term exoot een plant- schimmel- of diersoort bedoeld die hier door de mens is geïntroduceerd. Bewust geïmporteerd vanwege bijvoorbeeld eetbaarheid (aardappel) of mooie bloemen (rode zonnehoed). Of juist per ongeluk via niet-daartoe-bestemde-wegen (ambrosia uit vogelvoer of waterplanten uit aquaria). Er zijn ook exoten die als invasief worden beschouwd en een gevaar vormen voor het lokale evenwicht. Doordat ze zich bijvoorbeeld zeer snel verspreiden over een gebied en inheemse soorten wegdrukken (Kudzu), inheemse soorten opeten (Japans lieveheersbeestje -die overigens niet soortgelijke kwaliteiten hebben als de inheemse-) of geen natuurlijke vijand hebben in het nieuwe gebied (Japanse duizendknoop [2]). Maar er zijn ook andere (gevaarlijke) problemen mogelijk met exoten. Zo kunnen exoten nieuwe ziektes, schimmels of diertjes meenemen, die de lokale flora en fauna zeer ernstige schade kunnen toebrengen. Een bekend voorbeeld is de verroamijt, die verantwoordelijk wordt gehouden voor een groot deel van de bijensterfte. Deze mijt komt oorspronkelijk uit Azië en kon door het verplaatsen van bijensoorten overlopen op de Europese honingbij [3]. Maar een exoot hoeft geen probleem te vormen voor de omgeving.
Wat zijn nu wilde planten? Alle bovenstaande soorten, mits ze zichzelf in het wild verspreiden en handhaven. Onze lokale natuurgebieden kunnen dus bestaan uit vegetatie die zowel inheems, uitheems als exoot is. Kijk maar eens naar Nationaal Park Zuid-Kennemerland: inheems zijn bosrank (Clematis vitalba) egelantier (Rosa rubiginosa), en meidoorn ( [4]. Een niet-invasieve exoot is de middelste teunisbloem (Oenothera biennis) en een invasieve exoot Amerikaanse vogelkers (Prunus serotina). En dan de vele dennen. Ze zijn niet inheems, maar ooit aangeplant in de duinen als werkverschaffing. Technisch gezien dus een exoot en wellicht niet eens te rekenen tot wilde planten. Maar tijdens de ijstijd kwamen ze hier juist van nature voor, en op dát moment kunnen ze als inheems beschouwd worden. Lekker vaag hè?
Exoten gebruiken
Exoten gebruiken stuit dus wel op discussie. Maar er zijn ook veel belangrijke voordelen te behalen:
- Sowieso zijn de meeste soorten groenten en fruit die wij nu eten exoten of hybrides. Veel planten die we eten en die hier in het wild in de natuur voorkomen, zijn ooit geïmporteerd door de Romeinen. Misschien weten we zelfs nog te weinig van de eetbare planten in ons landschap, al is het alleen al hoe we ze moeten gebruiken.
- Exoten kunnen een nuttige aanvulling zijn op onze voedselgewassen, doordat ze meer variatie geven, het oogstseizoen verlengen of andere belangrijke voordelen hebben. Blauwe lupine bijvoorbeeld produceert zaden die soja kunnen vervangen (waardoor soja niet hoeft te worden ingevlogen) én de bodem bemest met stikstof.
- Exoten kunnen een goede aanvulling zijn voor onze lokale dieren, doordat ze bijvoorbeeld veel (makkelijk bereikbare) nectar produceren (vlinderstruik bijvoorbeeld), het bloeiseizoen verlengen of veel zaden voor vogels produceren (rode zonnehoed, quinoa).
- Exoten (en uitheemse planten) kunnen onze voedselvoorraad en die van dieren sterker en beter bestand maken tegen bijvoorbeeld klimaatverandering.
Toch is er wel een keerzijde. Exoten gebruiken kent een aantal risico’s:
- Technisch gezien heeft iedere exoot de potentie om zich invasief te gedragen. Daarvoor moet deze zich eerst kunnen verspreiden uit de tuin en zich vervolgens kunnen handhaven in de natuur met ons klimaat. Invasief wordt de plant als hij zich snel en/of opportunistisch kan verspreiden en problemen veroorzaakt in het lokale milieu. Maar van planten die al langer gekweekt worden in Nederland en dusver geen problemen geven, is dit risico erg klein.
- Het argument dat exoten invasief zijn maar dat de natuur zichzelf herstelt is een moeilijke: het kan, maar het hoeft niet. Als we moeten wachten tot een invasieve exoot natuurlijke vijanden krijgt, kan het zijn dat onze lokale planten (en daarmee de betrokken dieren) al onherstelbaar beschadigd zijn. Moeten we dat toestaan?
- Exoten kunnen zoals bij de voordelen genoemd een goede aanvulling zijn voor dieren, maar veel zijn dat niet! Door te kiezen voor exoten waarvan het nut voor lokale soorten al bewezen is, weten we zeker dat we wel echt iets toevoegen.
- Exoten kunnen dus ongewenste dingen met zich meenemen. Ook hiervoor geldt: een plant die al langere tijd in Nederland wordt gekweekt (en ook echt in Nederland) is veiliger.
Inheemse planten gebruiken
Veel van de planten die we nu eten en veel van onze tuinplanten komen dus uit andere landen. Daarvoor zijn (goede) redenen: groenten en fruit zijn bijvoorbeeld lekkerder of praktischer, de bloeiende planten zijn mooier, maar ook trends en commerciële landbouw beïnvloeden onze keuzes waardoor we vergeten dat er ook zo veel interessante inheemse planten zijn. Maar waarom zijn inheemse planten nou toch zo belangrijk, en al helemaal in een klein tuintje? Er valt veel te winnen:
- Inheemse planten gebruiken zorgt voor meer diversiteit dan uitheemse planten. Hoe saai zou de wereld wel niet zijn als op alle plekken (al dan niet met hetzelfde klimaat) dezelfde planten in de tuin staan?
- Diversiteit in bestuivers is nodig, omdat insectenpopulaties fluctueren van jaar tot jaar. Als er één soort wegvalt of verminderd, dan moeten andere soorten dat op kunnen vangen. En voor een diversiteit aan bestuivers is diversiteit in planten nodig. Vooral inheemse soorten, die in 70% van de gevallen een relatie heeft met één of meer soorten van de inheemse bestuivers [5]. Vlinders kunnen bijvoorbeeld wel nectar halen bij de vlinderstruik, maar veel soorten zijn als rups afhankelijk van specifieke inheemse planten. Solitaire bijen hebben vaak stuifmeel van specifieke planten nodig voor hun larven. Inheemse planten zijn dus belangrijk voor hun voortbestaan. En die planten zijn niet alleen nodig in natuurgebieden, ze zijn ook nodig onderweg, als de dieren onderweg zijn naar nieuw terrein of jaarlijks trekken.
- Inheemse planten hebben bijna altijd een relatie met specifieke soorten en eigenschappen van de omgeving. Denk aan dieren die van de bladeren eten (die zelf ook weer belangrijk voedsel zijn) of roofinsecten die heel kieskeurig zijn waarop ze jagen of waarin ze overwinteren. Maar ook een samenwerking of parasitaire relatie met nuttige schimmel- of andere plantsoorten of reageren op fysische eigenschappen van de bodem zijn relaties van de plant. Als in een voedselketen één schakel wegvalt, kan de hele keten omvallen of kunnen soorten hinderlijk worden. Al die relaties zijn zo complex, dat we daarover nog steeds bar weinig weten.
- Ook inheemse planten zijn belangrijk om voedsel en onze tuinen of het landschap weerbaarder maken voor veranderingen als klimaatverandering, ziektes en plagen. Diversiteit is juist hiervoor zo belangrijk. Maar als we overal dezelfde beplanting hebben, dan is dat een stuk kwetsbaarder. Misschien lijkt het toepassen in (kleine) tuinen niet zo belangrijk, maar als inheemse beplanting alleen nog in kleine afgelegen plekken voorkomt (eilandjes) dan kan het niet meer snel terugkomen als dat nodig is. Iets waar veel beheerders van natuurgebieden al tegenaan lopen [6].
- Inheemse planten kunnen ook heel mooi of lekker zijn! Brave hendrik vind ik bijvoorbeeld heerlijk (wel de jonge blaadjes plukken!), maar het oogsten is teveel werk voor een agrarisch bedrijf. En onder andere beemdkroon, knikkend nagelkruid, inheemse geraniums, inheemse kamperfoelie en leverkruid zijn prachtige planten als je het mij vraagt!
- Inheemse planten zijn meestal sterker: ze zijn beter ingespeeld op het klimaat, de plagen die hier voorkomen (minder snel vormt bladluis een levensbedreigend probleem!) en zeker in het gebied inheemse planten zijn vaak beter ingespeeld op het bodemtype.
Nadeel is natuurlijk wel dat inheemse planten die als waardplant dienen voor rupsen worden kaalgevreten. Maar daar krijg je wel weer vlinders voor terug!
Mijn eigen conclusie
Zoals ik al zei, er is geen eenduidig antwoord. Ikzelf gebruik het liefste inheemse planten waar mogelijk, aangevuld met (bekende) exoten. Ik vraag mij ook sterk af hoe weerbaar en stabiel een plantengemeenschap kan zijn, als deze niet ten minste een basis heeft van inheemse planten. En ik denk vooral: we weten nog zo veel niet.
“The last word in ignorance is the man who says of an animal or plant, “What good is it?” If the land mechanism as a whole is good, then every part is good, whether we understand it or not. If the biota, in the course of aeons, has built something we like but do not understand, then who but a fool would discard seemingly useless parts? To keep every cog and wheel is the first precaution of intelligent tinkering.” – Aldo Leopold
10 reacties op “Inheems vs. exoot”
Geef een reactie
Bedrijfspagina:
Ikzelf heb beide in de tuin staan en ben er erg tevreden mee omdat de vele soorten insecten in mijn tuin ook echt geen onderscheid maken. Ons klimaat veranders iedere keer weer wat dus betekend dat ook de flora en faun continu in beweging is. Kan een soort niet gedijen, dan is het nog niet welkom.
Hallo Iris zeer interessante blog bedankt! Ik ben zelf volop mijn steriel voetbalveld van een gazon aan het omtoveren tot een ecologische tuin vol leven dus je blog is enorm handig en leerrijk. Oorspronkelijk was ik redelijk dogmatisch van plan om uitsluitend inheemse planten te gebruiken in mijn nieuwe tuinontwerp maar dat blijkt toch niet altijd gemakkelijk. Vanaf nu mogen er ook wat exoten of cultivars van inheemsen tussen op voorwaarde dat ze meerwaarde hebben voor insecten of vogels en niet invasief zijn. Inheemse wilde planten zijn zeker ook prachtig, maar sommige cultivars of exoten zijn soms te mooi om te weerstaan. 🙂
Bedankt voor je leuke reactie Tom! Ik ben heel blij om te lezen dat mijn blog helpt. Ja, sommige exoten zijn inderdaad te mooi om te laten staan, dat probleem ken ik maar al te goed. Heel veel succes met de tuin, ben erg benieuwd wat je ervan maakt! Kan ik ergens foto’s van jouw project vinden?
Hi Iris, ben zelf nog niet aan eht bloggen geslagen en heb (nog) geen foto’s. Zodra ik wat beeldmateriaal heb laat ik het je weten. 🙂
Hi Iris,
Omdat je een artikel hebt gewijd aan mijn vorige vraag over het maken en hergebruiken van milieuvriendelijke potgrond wil ik nog eens een vraag op je afvuren waar ik al een tijdje mee zit. 🙂
Wat betreft de vaste planten, heesters en bomen in de tuin kies ik steevast voor hetzij ‘inheemsen’ hetzij ‘exoten met meerwaarde’. Wat betreft eenjarige zomerbloeiers in bloembakken vind ik het echter moeilijk om uitbundige bloeiers ‘met meerwaarde’ te vinden. Mijn terras is elk jaar versierd met bakken uitbundig bloeiende surfinia’s of hangpelargoniums of gelijkaardige klassieke eenjarigen. Deze planten zorgen voor een uitbundige bloemenpracht heel het zomerseizoen lang maar ze zijn eigenlijk weinig interessant voor onze zoemende insectenvrienden. Ik zie alleszins nooit ‘leven’ op deze planten. Ik vermoed dat ze zodanig doorgekweekt zijn dat ze zo goed als geen stuifmeel/nectar leveren.
Mijn vraag is dan ook: heb jij weet van eenjarige (hang)planten die de hele zomer mooi bloeien maar die ook interessant zijn voor insecten?
Alvast bedankt!
Tom
Hoi Tom,
Ik zal er een aantal verzamelen en dan kom ik hier later op terug!
Hoi Tom,
Ik heb je vraag gebruikt voor mijn 100ste blogpost, die morgen online gaat. Daarin heb ik je vraag beantwoord!
Bedankt Iris ik ben heel benieuwd.
Pingback: 10 Mooie wilde planten (deel 1) | Iris' Garden Ecology
Pingback: Inheems vs. exoot (deel 2) | Iris' Garden Ecology