Het NUT van vorst
Als de planten het maar overleven… Menig tuinier houdt zijn hart vast als het vriest, bang voor zijn/haar tuinschatten. Maar ik gooi het vandaag over een andere boeg: wat is eigenlijk het nút van vorst?
Ineens is het koud in Nederland. Bij het openen van de gordijnen zat alles buiten onder een laagje rijp. De nachtelijke lucht is helder, waardoor de warmte van aarde en atmosfeer makkelijker uitstraalt naar de ruimte dan wanneer er bewolking was geweest. De wind komt uit het zuidoosten (vanaf het land in plaats van zee) en voert daardoor koudere lucht mee. In De Bildt werd vannacht -5º C gemeten, bij ons in Beverwijk was het -4º C. En op het moment dat ik dit schrijf, om 11:30 uur, is de laagste temperatuur in Nederland momenteel -4,3º C (gemeten om 11:10 uur in Lemmer). Ook aankomende nacht is de verwachting dat het goed koud wordt, met volgens het KNMI tot -8º Celsius. Dat wordt dus opnieuw krabben morgen.
Effect van vorst op planten
Voor planten (en dieren en voor ons zelf natuurlijk ook) kan vorst erg schadelijk zijn. De twee belangrijke redenen zijn uitdroging en celschade. Uitdroging, ten eerste, kan voorkomen als er buiten de plantcellen ijskristallen worden gevormd waardoor de opname/transpiratie van een plant worden verstoord. Als dit even duurt, dan kan de plant dus geen water meer opnemen en raakt uitgedroogd. Ten tweede – en het meest schadelijk – kan er water binnenin de cellen kristalliseren. Bevroren water zet uit, waardoor het de cel kapot drukt. De cel barst, letterlijk. Dit veroorzaakt een kettingreactie in het lichaam van de plant en kan zo hele weefsels kapot maken, waaraan de plant zwarte, verbrand-uitziende stengels en bladeren overhoudt. In het beste geval moet zo’n tak gesnoeid worden, maar in het slechtste geval sterft de hele plant. Logisch, dus, dat tuiniers wat zenuwachtig kunnen van dit soort weer, vooral als ze een paar niet helemaal winterharde of kwetsbare planten hebben staan.
Hoe planten zichzelf beschermen
Gelukkig zijn de meeste planten desondanks niet weerloos tegen vorst – ze hebben een heel scala aan manieren om zich ertegen te beschermen. De meeste soorten stoppen met fotosynthese en gaan in rust, de hele winter teren ze op hun reserves. Het meest voor de hand liggende voorbeeld zijn de kruidachtigen; ze sterven bovengronds af en trekken zich terug in de wortels, beschermd door de bodem die minder snel in temperatuur wisselt. Bladeren afstoten verminderd de transpiratie (en daarmee de kans op uitdroging) en zorgt voor minder kwetsbare massa, waar een plant anders energie in zou moeten steken om ze te beschermen. Groenblijvende planten doen dit juist wel, daarom zijn de bladeren vaak meer waxachtig – een tactiek die ook uitdroging tegengaat.
Sneeuw is een goede natuurlijke isolatie tegen vorst. Het geeft ook nog eens langzaam water af bij het dooien, zodat planten minder last hebben van uitdroging. Maar teveel sneeuw kan erg zwaar zijn, waardoor takken breken. Daarom hebben veel bomen uit koudere streken aangepaste vormen waarmee ze sneller zware sneeuw laten vallen, of naaldvormige bladeren om minder sneeuw vast te houden. Ook een manier: koude dringt minder snel door tot grote celmassa’s, waardoor dikke, oude boomstammen vaak meer kunnen hebben dan jonge. Nog een slimme techniek, die je hier in Nederland ziet bij bijvoorbeeld wintereik en haagbeuk, is het vasthouden van de afgestorven bladeren. Zo’n bladerdek zorgt voor isolatie en beschermt het levende materiaal tegen kou vanuit de hemel. Dan zijn er ook nog meerdere tactieken die binnenin de cel plaatsvinden. Een plantcel kan bijvoorbeeld meer oplosbare stoffen aanmaken (meestal sucrose), waarmee hij het vriespunt van de interne vloeistoffen verlaagt. Of eigen anti-vries door het aanmaken van proteïnen die ijsvorming voorkomen. Afgeharde planten in een (nu) nog warme, levende grond kunnen heel wat hebben.
Gebaat bij vorst
Vorst is niet enkel ellende en het heeft zelfs zo zijn voordelen. Dat blijkt de laatste jaren wel, met de zachte kwakkelwinters. Één reden is dat sommige vruchten en eetbare planten juist gebaad zijn bij vorst. In kool en pastinaken bijvoorbeeld wordt dan zetmeel omgezet naar suiker, wat de smaak verbetert. Zo heb ik de laatste jaren steeds pech met mijn mispels: ze vallen al van de boom nog voor er nachtvorst is geweest. En dan zijn ze niet bepaald lekker… Vorig jaar heb ik ontdekt dat invriezen in de vriezer prima werkt (ik had gehoord dat het niet zou werken maar wilde íets proberen na jaren mislukte oogst) – toch zou vorst nog beter zijn voor de smaak. Dit jaar kan ik dat eindelijk gaan uitproberen. Dan hebben sommige zaden koude nodig om te kiemen (de zogenaamde koudekiemers). En goed nieuws voor mensen met een slechte, verdichte bodem: doordat het water in de bodem uitzet bij vorst, wordt de aarde op een natuurlijke manier wat meer open gemaakt. Maar wie een heel levende bodem heeft kan beter een goede mulchlaag aanbrengen, want de organismen in de bodem én de wortels kunnen door de kou juist weer kapot gaan. Wat ik zelf meerdere keren heb gemerkt, is dat schadelijke dieren, ziektes en schimmels sneller om zich heen slaan na een zachte winter zonder goede vorst. Slakken, bladluizen, muizen, aaltjes, eikenprocessierups en schimmels bijvoorbeeld sterven minder af in zo’n milde winter en kunnen zelfs doorgaan met voortplanten, waardoor ze in het voorjaar al een (flinke) voorsprong hebben. Zelf zie ik na zachte winters overal veel meer sporen van taxuskever, ze gaan immers de hele winter gewoon door en kunnen dus volgevreten met z’n allen het nieuwe jaar in. Terwijl ik in koudere winters de slakkenvraat aan mijn kolen nagenoeg zie verdwijnen – de slakken trekken zich terug en sterven, terwijl mijn eeuwig moes en ‘Broccoli Nine Star Perennial’ gewoon door blijven groeien.
Vorst aan het begin van de winter is vaak juist goed voor veel van onze planten. De planten krijgen nu een seintje om echt in rust te gaan – wat betekent dat ook die paar achterblijvers eindelijk overtuigd worden. Zolang de koude aanhoudt dan blijven de planten in rust. Dat voorkomt dat ze vroegtijdig uitlopen om alsnog kapot te gaan bij een late nachtvorst, zoals de afgelopen jaren vaker gebeurde. Beter een vroege vorst dan een late vorst. Laat het maar lekker schaatsweer worden – dat is toch ook een voordeel!
5 reacties op “Het NUT van vorst”
Geef een reactie
TUINLOGICA IS UIT!
Aankomende cursussen:
Volg nu mijn Online Basiscursus Permacultuur! Eigen tempo, Interactief leren, 8 lessen in hapklare stukken! Vol praktijkopdrachten en casusstudies van echte projecten. Klik op de afbeelding om naar de proefles te gaan!
Persoonlijke links
Bedrijfspagina:
Iris' Garden Ecology 
Hi Iris, ik geniet enorm van de heldere en koude dagen. Laat het maar lekker vriezen dat hoort zo in de winter. De heldere blauwe lucht, de zon en het laagje rijp op de planten is prachtig en nodigt uit tot winterse wandelingen in de natuur. De planten zijn hiervoor gemaakt en kunnen hier best tegen, toch zeker de inheemse. Het gevolg van een zeer zachte winter en een extreem nat voorjaar hebben we in 2016 wel meegemaakt en ik vond het niet fraai. Een legioen slakken, weinig vlinders en rupsen, zeer laag broedsucces bij de vogels wegens, te nat en te weinig dierlijk voedsel, jonge struikjes en planten die letterlijk verzopen zijn in de maand juni,… De vorst en een stevige winter doen veel meer goed dan kwaad daar ben ik van overtuigd.
Hi Iris. Persoonlijk geniet ik enorm van deze heldere, zonnige en koude winterdagen. Nodigt uit tot lange winterwandelingen in de natuur. En als tuinier maak ik me geen zorgen over de plantjes. Die zijn hier tegen gewapend inderdaad, vooral onze inheemse planten. Ik ben er van overtuigd dat een strenge winter met vrieskou beter is voor onze tuinen en voor de natuur in het algemeen. Het beste voorbeeld is de vorige zeer zachte winter gevolgd door het extreem natte voorjaar. Gevolgen: een legioen slakken, een groot gebrek aan vlinders, rupsen en andere insecten, zeer laag broedsucces bij de vogels die gewoon niet genoeg insecten en rupsen konden vinden voor hun jongen, planten en jonge struiken die letterlijk verzopen zijn in juni,… De natuur hier heeft een vorstperiode nodig.
Wat betreft het gebruik van niet-winterharde planten in de tuin: ik probeer dat zoveel mogelijk te beperken omdat ik geen zin heb om speciale winterbescherming aan te brengen of plantenbakken naar binnen te zeulen om te overwinteren. uiteraard zijn er prachtige exoten die verleidelijk mooi zijn ofwel lekker eetbaars voortbrengen. Maar het is me de moeite eigenlijk niet waard. 🙂
Haha ja ik ben daar ook te ‘lui’ voor, hoewel ik voor enkele exotische planten een uitzondering maak (kumquat, citroenverbena, waterhyacint, boomtomaat). Ik denk vooral aan mijn nog redelijk verse beplanting die ik wat laat heb aangelegd… Ach ik merk het wel. Extra gemulched en het zijn inheemse planten, dus wellicht zouden ze ook in hun kleine plastic potje kunnen overleven. Je hebt gelijk dat je ervan geniet, voor je het weet is het alweer voorbij, zoals nu. Hopelijk komen er nog meer van die mooie koude dagen deze winter.
Ik hoop het ook. Ik wil vooral de vorige winter en lente niet herbeleven. Ik vond het een rotjaar voor de tuin, alhoewel de meeste planten de extreme nattigheid wel overleefd hebben. Vooral jonge aanplant die nog niet goed was ingeworteld heeft het bij mij erg moeilijk gehad na de natte maand juni. En voor de vogeltjes was het ook een behoorlijk rampjaar. Eerste nestje huismussen en koolmezen is helaas mislukt. Mezen hebben in datzelfde nestkastje geen tweede poging meer ondernomen. De mussen hebben een tweede legsel geprobeerd waarvan er denk ik maar 1 jonkie het gehaald heeft. En dan dat virus dat veel merels en andere vogels de das om heeft gedaan… Vlinders heb ik pas in behoorlijke aantallen gezien vanaf augustus. Hopelijk wordt 2017 beter en krijgen we terug een beetje de seizoenen zoals ze bedoeld zijn. Dus ook graag veel kou en sneeuw. 🙂
Ik hoop het ook. Vooral de afname in vlinders in het voorjaar heb ik hier gemerkt. Er waren ook al vroeg veel planten aan het uitlopen en vogels aan het zingen, terwijl de insecten nog grotendeels in hun nest leken te zitten. Laat de sneeuw inderdaad maar komen!