Een fijne wintertuin: zo maak je je tuin winterklaar (of eigenlijk, NIET-winterklaar!)

Je tuin opruimen en aanharken voor de winter – liever niet, want een tuin heeft jou én dieren zo veel meer te bieden als je nu lekker lui bent. Wat kun je dan wel doen? Hoe maak je je tuin zo klaar, dat zowel jij als de dieren in je tuin er de hele winter van genieten?

Nu de eerste bladeren echt verkleuren en de nachten frisser worden, krijg ik vaak de vraag wat je nu kunt doen in de tuin. Mijn eerste antwoord: ruim zo min mogelijk op! Want gevallen blad, takken, uitgebloeide stengels en dergelijke zijn voedsel voor de bodem, habitat voor allerlei dieren en ze geven de wintertuin spanning! Mijn tweede antwoord? Omarm het seizoen! Hier zijn mijn tips:

1. Structuren

Juist in de winter is de structuur van je tuin belangrijk. Vooral grote vormen en harde materialen vallen op – denk aan kale bomen, pergola’s, meubels, paden en muurtjes. Zorg voor enkele van dit soort duidelijke structuren door je tuin naar achteren – dan leiden ze ’s winters je blik door de tuin en ziet het geheel er een stuk boeiender uit. Maar wat als je niks hebt dan gras en wat saaie borders in de winter of uitkijkt op een kale plek en je niet je hele tuin wilt aanpassen? Zet op die saaie, kale plek een verplaatsbare structuur neer: een vogelvoerstation op een paal, een grote (winterharde) plant in een pot, een beeld als dat je smaak is of zelfs een lekkere stoel. Je oog heeft meteen iets om zich aan vast te klampen en dat maakt een plek meteen een stuk fijner om naar te kijken. Of, als het een plek is die jaarrond eigenlijk wel saai of kaal is, maak er dan een insectenhotel. Je ziet het in de tekening hierboven: ik heb duidelijke structuren getekend op verschillende afstanden en wisselend dan aan de ene , dan aan de andere kant.

Overweeg ook (een deel van) je meubilair binnen te zetten. Dat verlengt de levensduur en met minder ‘dingen’ overal kijkt het lekkerder uit naar buiten; denk minder stoorzenders langs de lijn van structuren die je juist wél wilt zien.

2. Groenblijvers in iedere laag

Naast structuren, kun je ’s winters natuurlijk niet om groenblijvers heen. Samen vormen ze het skelet van je wintertuin. Maar wacht even – voor je je hele tuin voorzet met groenblijvers (die buiten de winter dan weer snel saai ogen), heb ik een tip. Je hoeft maar enkele groenblijvers in je tuin te zetten, als je zorgt dat je een of enkele groenblijvers op verschillende hoogtes hebt: een groenblijvende klimplant, een groenblijvende struik, enkele groepjes groenblijvende vaste planten en bodembedekkers, optioneel zelfs een groenblijvende boom. En ook dat zie je terug in de tekening hierboven: in iedere plantlaag en iedere hoogte zit tenminste één groenblijver. Door ook die weer door de tuin te verspreiden heb je aan een paar groenblijvers genoeg. Herhaal diezelfde struik of klimplant nog een keer (of iets vaker als je een grote tuin hebt) en klaar: je tuin heeft een boeiend skelet.

Het mooie is: iets planten kan nu nog prima! Zorg er wel voor dat je je planten extra beschermd, zoals ik verder uitleg in punt 9. Grotere planten zijn moeilijker, want die beginnen meestal klein, dus denk ook alvast na over waar je voor die volgend jaar neer kunt zetten. Neem foto’s en hou een schriftje bij, juist nu, om bij te houden waar je dingen wilt veranderen!

Groenblijvende klimplanten zijn bijvoorbeeld Lonicera ‘Henryi’, Clematis ‘Apple Blossom’ of de semi-groenblijvende Akebia (die verliest zijn blad alleen bij strenge vorst) en enkele groenblijvende struiken zijn wilde liguster, vuurdoorn, Viburnum tinus ‘Gwenllian’ of Hedera ‘Arborescens’.

3. Zorg voor bodembedekkende planten

Het hele jaar door zijn bodembedekkende planten geweldig: ze voorkomen onkruid, vormen huisvesting voor allerlei insecten, maken de bodem minder interessant voor katten om in te spitten en beschermen de bodem tegen uitdroging. Een deel van de bodembedekkers sterft ’s winters bovengronds af, maar er zijn ook groenblijvers zoals kleine maagdenpalm, Pachysandra, stekelnootje en kruipend zenegroen. Er zijn ook semi-groenblijvende soorten zoals ooievaarsbek en mansoor. Dit soort (semi-)groenblijvers geven dieren wat te doen tijdens de winter: lieveheersbeestjes wachten er bijvoorbeeld het voorjaar in af en allerlei rupsen kruipen ertussen weg – vogels weten dat en zoeken de bodembedekkers af naar slapende insecten. En doordat deze bodembedekkers ’s winters en in het vroege voorjaar de bodem bedekken helpen ze die te beschermen tegen de kou (wat makkelijker overleven is voor de wortels van je andere planten), voorkomen ze ook dan onkruid en zorgen ze dat katten niet ineens de (tijdelijke) kale aarde ontdekken en in een kattenbak veranderen voor je gewone bodembedekkers weer uitlopen. Plus, ze dragen bij aan dat groenblijvende skelet in je tuin. Zet er vooral meerdere van bij elkaar en herhaal die groepen door de tuin!

4. Bedek de bodem

Bodembedekkende planten zorgen voor een dekentje op de bodem van je tuin. Maar als het koud is slaap je zelf waarschijnlijk onder meerdere dekens, of in ieder geval een dekbed en -overtrek. De bodem in de tuin heeft ook graag meerdere dekens. Zie de bodembedekkende planten als dat dekbedovertrek: ze zorgen voor een dun dekentje dat een beetje warmte binnenhoudt, helpt het vocht in het bed te reguleren en ze zien er nog leuk uit ook. Daarnaast heb je een dekbed: gevallen blad, takjes, stro, houtsnippers – al het strooisel op de bodem. Laat het lekker liggen. Strooisel houdt vocht en warmte vast, vermindert temperatuurschommelingen in de bodem, voorkomt onkruid – net als de bodembedekkende planten – en als het afbreekt voedt het allerlei nuttig leven in de bodem. En net als bodembedekkende planten zijn er weer andere insecten die zich hierin verstoppen. De rupsen van het boomblauwtje overwinteren bijvoorbeeld tussen het blad en ook zij trekken weer hongerige vogels.

5. Haal blad zo veel mogelijk van het gras

Een andere groenblijvende bodembedekker is gras. Die heeft het ’s winters zwaar. Als je bij vorst eroverheen loopt kun je de planten beschadigen waardoor je kale plekken krijgt en als blad erop blijft liggen gaat het gras eronder dood. Vermijdt het om eroverheen te lopen, leg eventueel stapstenen tussen het gras op plekken waar je er toch vaak overheen moet. En haal zo veel mogelijk van het blad weg. Dat kun je mooi in je borders kwijt – lekker makkelijk!

6. Bladhopen, takkenhopen, composthopen

Misschien hou je niet van bladeren en ander spul tussen je planten. Veeg je bladeren, takjes en dergelijke dan op een of enkele hoopjes in hoekjes achteraf. Zo kunnen daar alsnog insecten schuilen. Zelfs als je wél strooisel in de rest van je tuin hebt is een hoop blad of takken of een composthoop een goede toevoeging. Het materiaal in de hoop breekt ’s winters langzaam af en daarbij komt warmte vrij. Die warmte blijft hangen in de hoop, waardoor die extra warm wordt, een stuk warmer dan het strooisel verspreid over de grond. Allerlei dieren schuilen daarom graag in zo’n hoop: insecten, padden, kikkers en egels. Zelfs slangen! Maar geen zorgen, die laatste zul je niet zomaar in je hopen aantreffen – zij houden van stille, meer afgelegen plekken dan een tuin.

7. Bessen

Bessen geven kleur en trekken allerlei vogels! In mijn tuin heb ik bijvoorbeeld twee kamperfoelies: een inheemse soort en de eerdergenoemde groenblijvende ‘Henryi’. De felrode bessen van die inheemse soort rijpen het eerste en trekken dan gelijk allerlei vogels, van mezen en merels tot lijsters. De ‘Henryi’ laten ze links liggen, zelfs als de bessen donkerblauw en rijp zijn. Tot middenin de winter. Dan beginnen de vogels massaal aan deze kamperfoeliebessen: ze vinden een aantal andere bessen lekkerder en eten die als eerste op. Andere planten met aantrekkelijke bessen voor vogels zijn wilde liguster, lijsterbes, vuurdoorn, meidoorn, sleedoorn en bloeiende klimop, zoals de struikklimop Hedera ‘Arborescens’ die ik eerder al noemde. Hier vind je een bessenkalender van de Vogelbescherming.

8. Uitgebloeide planten

Klip ook uitgebloeide bloemen en afgestoven stengels niet weg! Snoei sowieso zo min mogelijk nu en in de winter, behalve bij bloedende bomen en planten (druiven, bijvoorbeeld). Ze zorgen voor structuur in de winter. Vooral planten die de kans hebben zaaddozen te ontwikkelen, zijn mooi in de winter – denk bijvoorbeeld aan zonnehoed, zonnebloem, wilde peen, knoopkruid, hemelsleutel, wilde marjolein, brandkruid, Sint-Janskruid en judaspenning… Er zijn er nog zoveel meer. En deze zaaddozen zijn niet alleen mooi, ze trekken ook vogels. Putters (die vogels met die felrode kleur rond hun snavel) gebruiken mijn tuin bijvoorbeeld als pitstop als ze op doortocht zijn. Ze strijken dan neer op de uitgebloeide pluimen van de teunisbloemen en zijn een hele tijd bezig met alle zaden eruit pikken.

Uitgebloeide planten, met of zonder zaaddoos, zelfs kale stengels zijn ook nog eens nuttig voor insecten. Ze verstoppen zich binnenin de stengels of blijven eraan hangen, zoals de poppen van sommige vlinders. Misschien hebben wilde bijen zich genesteld in sommige van de uitgebloeide stengels in je tuin – ruim ze zeker niet voor het voorjaar op (het beste nog pas ergens in mei/juni) en als je dat dan doet, leg de stengels ergens neer waar de beestjes er alsnog uit kunnen kruipen.

9. Bescherm kwetsbare planten

Het makkelijkste, meest luie is natuurlijk om geen planten in je tuin te zetten die niet winterhard zijn. Maar ja, soms wil een mens wat… En planten in potten zijn bovendien sowieso kwetsbaarder. Dus hoe bescherm je ze zo goed mogelijk?

Zorg ten eerste voor een dikke strooisellaag rond de voet van de plant. Echt kwetsbare planten, zeker als ze in pot staan (bijvoorbeeld olijfboompjes in pot) kun je het beste inpakken in bladeren, coniferen- of dennentakken of in stro, bijvoorbeeld met een stromat of je bindt er losjes een berg stro omheen. Haal potplanten uit (water)schalen en zorg dat ze drainagegaten in hun potten hebben – want zelfs voor de meest winterharde planten is een bevroren kluit dodelijk.

10. Winterbloeiers

’s Winters kunnen enkele bloemen je al vrolijk maken. Mooie winterbloeiers zijn onder andere gele kornoelje, toverhazelaar, winterjasmijn (toevallig allemaal geel), Viburnum (geurt!), Japanse (dwerg)kwee, hazelaar, winterkamperfoelie (geurt!) en winterakoniet. En als je wat voor vroege bijen en insecten wilt doen: laat eens paardenblomen staan. Of (als je vochtige grond hebt) zet een wilg neer! Boswilg bloeit bijvoorbeeld al in maart, net aan het einde van de winter als insecten wakker worden. Knot die om het jaar tot eens in de 5 jaar of dun jaarlijks alleen de dikste takken en je hebt een prachtige struik of kleine boom. Een toegift voor je mooie, dierenrijke wintertuin!

---

De winter de perfecte tijd om te plannen te maken voor het nieuwe jaar! Kun je alle regen die nu valt bijvoorbeeld opvangen zodat je tuin in het voorjaar minder last heeft van droogte? En welke planten zet je neer om eindelijk eens wilde bijen naar je insectenhotel te trekken? Hoe maak je het vlinders en plaagbestrijdende insecten naar de zin?

Dat en nog veel meer vind je in mijn boek Tuinlogica! Leer hoe je met jouw tuin, hoe klein ook, een positief verschil maakt voor klimaat en biodiversiteit. Haal (nog) meer voldoening uit je tuin!

Tuinlogica: de natuur in je voordeel gebruiken met permacultuur

ISBN: 9789062245581

Uitgever: Vonk Uitgevers

Prijs: € 32,99

Bestel Tuinlogica o.a. via Groeneboekenshop, Bruna.nl of Bol.com!

“[Tuinlogica] is sowieso een boek voor de beginner, maar ook uitermate geschikt voor de meer ervaren tuinier die tegen diverse problemen is aan gestuiterd, daar last van heeft en een adequate oplossing zoekt. Want als iedereen dit boek koopt en doet wat er in staat, komt het wel goed met de biodiversiteit in onze tuinen. Van harte aanbevolen!”

Uit review Norbert Mergen, Tuinen van MergenMetz